n
ā, f.
IGT Decl. § 39
. Also somet. cíal in O. Ir. Glosses
and in poetry.
nessu célaib .i. nesso ciallaib,
LL 24378
.
cēill: budéin,
ZCP xiii 245.6
.
(a) Of persons
sense, intelligence,
mind
:
nípí ciall la nech dogní insin,
Wb. 29b11
. druáilnithe
a ciall gl. corrupti mente,
30c18
. nad mbí ciall la nech disluindi
dliged remdeicsen `has no sense',
Ml. 50d1
.
nech lasnabi
ciall,
50d2
.
co mber[at] á céill n-erru,
20b11
.
co céill ┐ chond,
LU 3910
(
SCC 42
).
rom-snáidet . . . / cund, céill, curp com
anim,
Fél. Ep. 52
.
nocho fom' cheil-si / dochuaidh do chial,
IT iii 93.22
. leig as in drochciall fora tai ┐ dena mu chomairli-sea `folly',
Aen. 576
. it ferr cīalla oldās cīall two heads are better
than one,
ZCP xi 86 § 42
.
ni techta cond 'na ceill fo-mic,
Laws v 510.4
(
ciall . . . fomac,
SM Facs. 1b
) glossed
ciall
codnaid,
20
.
tanic trell dia ceill,
LU 4029
(
SCC 48
).
ar ḟebas
do chrotha ┐ do ceille,
8226
(
FB 17
). bae c.¤ dunetta aice
(of Dond Cúailnge),
TBC-LL¹ 6162
. ní réid la céill mbuirp in se
`uncouth intelligence',
Blathm. 159
.
Mugain miadmas co
morchéil,
TFerbe 824
.
in tan . . . roaisicc Dia a chell dó,
Grail 3750
. ata saillechta cella (sic) do (of a minor),
Laws
ii 46.18 Comm.
Ailbhe í ar chéill 's ar chuimhne,
DDána
99.2
. seacht gcathaoireacha céille (of the daughters of
Humility),
55.15
.
cíalla glice na ngente,
Celtica i 96.260
. dá
chrádh céille éadair ann a twofold grief of mind is to be found
therein (of death of chieftain),
DDána 110.16
.
ar mearughadh
céilli,
Mac Aingil 111
. com[h]lán i ccéll ┐ a ccorp `sound of
mind and body',
RSClára 114b
.
More particularly
wisdom, good sense, skill
: rángadar na
teachta re céill, ┐ re conailbhe, ┐ le hairmhidin `wisely(?)'
(`charged with submission'),
ML 104.22
.
ar sith, as tre cheill
do righneadh,
Leb. Gab.(i) 12.16
(
Lec. 272 vb26
) =
iar sisd is
iar ceill dorigneadh,
BB 23a16
.
in rigan ecnaid óg ḟial / tochur
ria no co degciall,
LL 19297
.
tre cell ┐ tre comairli,
CCath.
6161
. cend comhairle ┐ céille . . . Connacht (of dead chieftain),
AFM ii 1132.8
. Of course of action, ní c.¤
with Vn. it is unwise
to, it is imprudent to: nior chiall bheith ag ar mbrosdadh
sensible thing,
Aithd. D. 3.6
.
ní ciall déanamh dearmaid,
DDána 14.13
. ní fhuil chéill id dhearadh dhún `twere senseless
of Thee to disown me',
Aithd. D. 77. 31
. níor chiall uadh it
was not wise of him,
Ériu i 97.30
.
In transf. sense of a person:
gabh, a chiall, mo chomairghe,
DDána 67.6
.
(b) Of bodily senses: do chiallaib gl. ad sensus,
Sg. 139a1
.
cóig cialla cuirp `his five senses',
Ériu xvi 135 § 56
.
maithi a
roisc na nabocc maithi a cialla,
v 236.83
.
mo chúig cialla
'gum brath bíd,
Dán Dé ix 3
. Of
feelings, emotions
:
srian léd
chéill níor chuireabhair,
Content. xxiii 5
.
do oscail se a cial,
Smaointe B. Chr. 5250
. Cf.
ní frith luth seirce sóerligi / na
celle conom thicse,
LU 8329
(
FB 24
).
(c) In a variety of more general applications
intention,
cause, reason, idea
: in chiall toḟaiscthe `der Verstand des
Herauspressens' (one of the cóic conara fugill),
Cóic Con. 24 § 24
. rinne nir chuimseach a ciall (of a monster),
Duan. F. i 79.9
`intention regarding' (Gloss.). flaith nime
d'Eochagān (sic leg.) ān / is lān a chridhe dia chēill attention,
ACL iii 308 § 32
. fa clé an chiall a perverse intention,
Dán Dé
xxvi 29
. ann adlecthar mesi fein / . . . rim cheill `with my
consent',
Fen. 304.8
.
cion na sainte / . . . ag sin ciall chaillte
na hanma (of the sin of avarice),
Dán Dé xxxi 37
. ar iomad
ele do chialluibh certa `for . . . many other just reasons',
RSClára 95a
.
ní gan chéill do adhuin t'fhíoch,
Aithd. D.
84.27
. caidhe nach córa an chiall `how much greater reason',
RSClára 104a
.
ciall mo gháiri ní léir linn,
O'Gr. Cat. 346.34
.
(d) Of words, texts, etc. signification, meaning: ciarid-beram a céill though we express their sense,
Sg. 26b2
. immaircide frisin ceill `suitable to the sense',
Ml. 27d22
. sechis in
chiall gl. intentio (psalmi),
61a29
.
forsin dib ciallaib fil isind
emulari
,
56b37
. huare is lán chiall indib chenae gl. huiuscemodi
verba non egent casu,
Sg. 140b3
. issí inso sís a chiall gl. est
sensus,
Ml. 50c1
. a folad ┐ in chiall gl. vis et significatio,
Sg.
27a8
. ni lugae mbis ind menme hisin cheill `the thought is no
less occupied with the meaning',
Mon. Tall. 39
.
etir cheill ┐
fhogur,
LB 241a
marg. inf. iar ceill Cirine in Jerome's meaning
(of the word),
Hib. Min. 9.292
.
do-ghén . . . míniughadh
céille ar an rádhsa,
IGT Introd. 24.12
. re saoibh-chiallaibh
`by foolish etymologies',
Content. v 8
.
ag buain ceille maithe
ass,
BCC 300.31
.
cialla na n-aislingedh,
Grail 2679
.
Of grammatical forms
force, function, meaning
:
hua cheill
gníma ┐ chesta,
Sg. 77a7
.
ciall sechmadachti `the sense of a
past',
Ml. 98c10
.
chiall ainsedo,
67d24
. is ilar són hua cheill
`it is plural in sense',
45b20
.
aithne ar chíalluibh uathaidh ┐
iollraidh,
IGT Introd. 2.16
.
(e) In phrases. slán céill safe and sound:
no theighdis
slan ceill dia tigh,
Blathm. 38
.
ní ris sís slán céill,
BS
72.20
. for (ar) céill in one's senses:
mairg dobēradh cath don
fēin / da mbet ar cēill,
Fianaig. 80.1
.
intan nobid Comgan for
ceill,
Ériu v 20.7
.
airis for ceill,
MR 8.16
. guais nach bear ar
chéill choidhche `I may never have sense',
A. Ó Dálaigh xxxix
2
.
cond céille = c.¤: nír chond ceille in col,
LL 4378
.
arnacha-ndechrad a chond ceille,
TBC-LL¹ 1709
. c.¤ chodnaig: ecodnach da
frisciter ciall codnaigh `who is expected to come to the use of
reason',
Laws iii 156.25 Comm.
iar tiachtain ceilli codnaig
do,
v 218.23 Comm.
ciall chapaill little or no sense,
Mac Aingil
6140
. in ti ac na bi faitechus ceille use of reason,
Laws v
508.22 Comm.
(
SM Facs. 1b
).
táinic an chiall bhreugach
chuige .i. an codladh,
ITS v 38.23
. étrommae céille
loss of
reason, insanity
:
táinic édtruma chéille . . . dó,
CF² 450
. Cf.
édromacha chéille,
Luke xxiv 11
. In chevilles:
dia do chéill,
DDána 54.15
. fo chiall `good the sense',
Blathm. 19
.
Phrases with vbs. do-alla, gataid, benaid, céill di
gives up
(hope of), despairs of:
talsat a céill di ṡaíre,
LL 31490
(TTr.).
antan . . . tallus mo chéill dia thorbu dam,
Ériu iv 134.10
.
See 1 do-alla. iar ngait cheilli dia n-anmain `after losing all
hope of life',
ZCP i 406.11
. See gataid.
do ben gach neach
díbh ciall dá anmain,
CF² 736
.
iar m-ben . . . do chelli dia
bethaid,
LB 143a33
.
ba buan ceille do chabhair,
Stair Erc.
1537
. mairg bheanas chéill don chruinne (`to try to understand'),
Magauran 643
. ben do cheill . . . dot tir ┐ dot talmain
exi de terra tua,
Lism. L. 707
. See benaid. See díscaíl. With
cuirid: gur bo marb mórán do clandaib C. ar cur céille do'n
cathimresan (`after the effort of screwing themselves up for the
fight'),
Caithr. Thoirdh. 127.24
. tráth do chuirset céill do'n
cath (`when they were baulked of the fray'),
128.1
. Note further:
do chuaidh a ciall do'n cathírghail they lost hope of,
Caithr. Thoirdh. 99.15
.
do-cuirethar ar chéill (for céill)
calls to mind: torala Dia
ar cheill do degnimu `let God bring to mind',
Ml. 43b15
. intan
forathmentar ┐ docuredar ar céill `when it is . . . kept in mind',
Ériu ii 136 § 122
.
tachraid forcéill ┐ airem daib seanchassai
. . . bar múinntire,
Alex. 191
.
na healtain do chor ar céill /
as blogh d'ḟertaibh in ḟíréin,
IGT Decl. ex. 303
. With difft.
constr.
foceird mo ceill im drungo,
LMU 17
(Eg.) `my reason
is agitated about the hosts', (LMU2). Later with cuirid and personal
object
recalls to reason, to sense
: a chur ar céill gér chás
deacair (of conversion of St. Augustine),
DDána 59.11
.
meisge an phobail . . . / ní hobair mná a chura ar céill `to
bring them to reason',
PBocht 9.23
. buime an leinbh (sic leg.)
gá gcur ar céill (of Mary consoling the holy women),
13.15
.
cuirid i céill
expounds, proves, declares
:
ní mór dod mhaith
chuire a ccéill,
Bard. Synt. Tr. 228.17
. lá in Chairn a gcéill
cuirfidhear `will be ever remembered',
O'Hara 123
. cuir-se i
gcéill `explain',
A. Ó Dálaigh xlix 10
. as fer tengtha (sic
leg.)
eile do chuiredh a ceill dó gach ní da n-abradh C.C. ris,
BCC 262.32
.
m'éigse i gcéill muna chuirinn,
Aithd. D. 46.4
.
cuir do bhagar i gcéill thuaidh / más ann creidfidhear é uaibh,
Content. xviii 168
. ionnus go gcuirfeadh i gcéill do'n léaghthóir nach fuil tabhacht i seanchus Éireann `might give the
reader to understand',
Keat. i 50.3
. Note also: níor chuir
Brian céill na cheanaibh ignored,
Content. xiv 18n.
ciall do
chur san iompódh to take heed of the change (? but see Ed.
note),
PBocht 22.2
.
do-gní céill takes thought; employs skill
: do-ghéanadh
chéill rem cháineadh `he would take thought before reviling
me',
Aithd. D. 74.17
. Cf.
nī faigebthar-side itir . . . acht ma
doronad cēill occai,
TBC-I¹ 1576
= dorónaid ceill glossed
ceilg, LU. Cf.
nī rādh go cēill (.i. go ceilgg),
ZCP v 487 § 15
(B. na f.) =
ciall .i. cealg,
O'Curry 1464
(
H 3.18, 651
). fris-cuirethar céill see fris-cuirethar, frecor.
gaibid céill for, g. for céill
expects
: hó ro
gaibther c.¤ for riuth s ... (? scíth or séim) 'when a tiring (or easy) pace is expected',
Wb.
13b13
,
Ériu xxxiii 165
. argaibidside céil for báas in tain téte don chath
`expects death',
9a3
.
fiadnaise fir galair gabes ceill for eccaib,
O'Curry 1617
(
23 Q 6, 6 b
).
diä dardāin gabus-sa / cēill for ingnais
maicc m'athar,
Bruchst. 52 § 116
; 'on Thursday I expected the death of my father's son'
Ériu xxiii 49
.
ra gabsat céill
ar a mbreith i tírib ciana,
LL 31491
(TTr.).
o ro gab ceill
for anad,
LU 2249
(
FA 31
). is in coiged uair . . . intan
rogabsat cell for a collad ┐ for a cumsanad re seitfidaigh na
natrach settled down to,
BB 495a16
.
ro gabsat ar céill . . .
comallad fir na faistine,
429b25
. do gabatar ar chéill
gan chunntabairt gurab é in Clárach . . . adchonncatar
`imagined',
Caithr. Thoirdh. 51.4
.
For
ciall .i. tionol,
O'Dav. 362
see fo-cíallathar II.
Compds. With nouns.: domrimart gáir na gáithi / im
chotlud co cíall-báithe `with vacant mind',
Metr. Dinds. iii
226.10
. in fitir for cialbann clú / cia dú cosatiagam dé?
SR 7967
. iar ccur do Brian . . . Maolseachluinn Mór as a
chiallchogair confidences,
Ériu i 105.7
.
conad hí ar comcisiu
┐ cottomus ar ciallḟer,
LL 32429
(TTr.). cīallḟlaith . . . con
gaib side a chrícha cen choscru cen chernu a prudent ruler,
ZCP xi 86 § 46
. ciall-gháis Chormaic `wisdom',
MR 116.14
.
ciallrunugud aicnid,
Cóic Con. 24 § 24
.
ciallrunugud
cert caid,
27.9
.
la ciallrunugadh eir[i]c,
Laws iii 408.9 Comm.
With adjj.: tricha robhi in ciallbhog caemh / ina ri
Diarmoíd na ndhamh
simple-minded(?),
BB 57a15
. ?
is
imdha duine data / ┐ cuire is cialbhrata (: dhíarmada),
IT iii 68.17
. fear . . . cunnail craibhtech cíallchonaich
resourceful(?),
RC xii 320 § 1
.
saī coitcenn, ciallconaigh,
AU iii 46.6
. See féchemanda.
co glice ciallgaesmar,
Stair Erc. 298
.
bhí sé ciallghlan diadha,
Hackett² xxx 154
.
mná cori ciallmathi,
LU 3888
(
SCC 40
). gnúis meicc Cairne
cíallmíadcha (-miacha, v.l.) `of noble sense',
Ériu iv 94.14
.
macc slattraim síl Chuind cíallmór,
Ériu iv 104.8
. Cf.
i
nDaim Liac Ciannāin canair / marb hua ciallmair Congalaig,
Arch. Hib. ii 94 § 25
(see Ed.'s note). na ceithre comhfhocail . . . chumaidhi chialltarctheacha `expressive maxims',
MR 90.4
.
fer nár certmur cialltreabar,
BB 427b30
.
With vb.
¤rúnaigid(ir). Legal. considers carefully; decides
after deliberation:
nach claoine eile ciallrunaigther ann .i.
feall no éithach,
O'D. 795
(
H 3.17, col. 570
) =
ciallrunaither,
O'Curry 2395
(
Eg. 88, 31a
).
cocrathar urchonn urthach .i.
ciallrunathar uasal testugh (leg. testughad) ona codhnacha,
O'Curry 1770
(
23 D 6, 37 a
).
na cocra cert .i. nech na ciallrunaigenn,
Laws iii 34.18 Comm.